احکام اسم منسوب و تشخیص آنها

^{* احکام اسم منسوب و تشخیص آنها:}

 

*نسبت عبارت است از افزودن یائی مشدّد به آخر اسم، تا چیزی به آن اسم منسوب گردد. مانند: " لُبنانیٌّ ، شیرازیٌّ ، کُوفیٌّ ، بَصْریٌّ ، مَدَنِیٌّ ...". به اسمی که یاء مشدد به آن پیوسته است، "مَنْسوب" گویند.

 

اسمهای زیر از یاء نسبت، بی نیازند:

1- اسم هایی بر وزن، "فاعِل و فَعِل" چنانچه به معنی "صاحِب” (دارنده ، دارا) باشند. مانند: " لابِن، طاعِم و کاسٍ" و "طَعِم ، لَبِس و عَمِل" یعنی دارای لَبَن ، طَعام ، کِسوه ، لباس

2- اسمهایی بر وزن" فَعّال" که به حرفه و شغل دلالت کنند. مانند: " بَزّاز، عَطّار، خَبّاز، صَبّاغ و خَیّاط ". (باید توجه داشت که این قالب های جایگزین نسبت، قیاسی نیستند.)

 

احکام نسبت :

اسم دارای یاء نسبت، باید از" تاء تأنیث و علامت تثنیه و جمع "، تهی و حرف پیش از یاء نسبت، همواره مکسور باشد. مانند: "فاطِمِیّ، النَّهْرِی، کِتابِیّ" در نسبت به فاطمه‌، النَّهران، کُتُب.

چنانچه اسمِ دارای تاء تأنیث ،در حالت نسبت،به اسمی دیگر اشتباه گردد، پس ازحذف تاء تأنیث، پیش از یاء نسبت، واوی به آن می افزایند. مانند: " ثَورَوِیّ" ، پدر نسبت به " ثَوْرَه" تا به اسم منسوب به " ثَوْر"، اشتباه نگردد.

تنی چند از صرف نویسان، پیوستن یاء نسبت را به جمع مکسر، بی آنکه در ساختمان آن، تغییری صورت پذیرد، درست می دانند. از این رو در نسبت به جمع هایی چون: " کَنائِس، مَلائِک، فُضُول" گفته اند:" کَنائِسِیّ ، ملائِکِیّ، فُضُولِی".

عین الفعل همه ی اسم های ثلاثی مکسورالعین، در حالت نسبت، مفتوح می گردد. این کار برای سبک شدن تلفظ کلمه، انجام می گیرد. مانند: "مَلَکیّ، دُؤَلِیّ، إِبَلِیّ " در نسبت به : " مَلِک، دُئِل، اِبِل".

اسم ممدود در حالت نسبت :

چنانچه همزة اسم ممدود، اصلی باشد، در حالت نسبت، تغییری نمی کند. مانند: " وُضّاء وُضّْائیّ و قُرّاّء قُراّئیّ ".

در صورتی که همزه،زائد و برای تأنیث باشد، به واو،قلب می گردد. مانند: " بَیضاء بَیْضاوِیّ و حَمراء حَمراوِیّ ".

اگر همزه از حرف عله قلب شده باشد می توان آن را به واو بدل کرد یا به همان حالت که هست، یاء نسبت به آن افزود.مانند: سماء: "سَماویّ و سَمائِیّ رِداء : رِداوِی و رِدائِیّ " .

اسم مقصور در حالت نسبت :

چنانچه الف اسم مقصور، در مرتبه سوم باشد، به واو قلب می گردد. مانند:" فَتَوِیّ و عَصَوِیّ”.

در نسبت به: فَتی و عَصا. اگر در مرتبه پنجم و پس از آن، قرار گیرد، حذف می شود. مانند: " مُصْطَفِیّ و مُسْتَشْفِیّ"

در نسبت به: مَصطَفَی و مَسْتَشفَی. در صورتی که الف در مرتبه چهارم قرار گیرد و حرف دوم کلمه، ساکن باشد، هر دو حالت: قلب و حذف، جایز است. مانند: " مَلْهَی: مَلْهَوِیّ و مَلْهِیّ ، دُنیا : دُنْیَوِیّ و دُنْیِیّ ".

در صورتی که حرف دوم کلمه، متحرکّ باشد، الف در مرتبه چهارم کلمه، حذف می گردد. مانند: " بَرَدَی ، بَرَدِیّ ، جَمَزی جَمَزَیّ".

اسم منقوص در حالت نسبت :

حکم اسم منقوص در حالت نسبت، همان حکم اسم مقصور یا مختوم به الف است، جز آنکه حرف پیش از واو، که در اصل، به سبب یاء منقوص مکسور بوده است، در حالت نسبت، مفتوح می گردد. مانند: "الشَّجَوِیّ، المُعْتَدِیّ، المُتَقاضِیّ، والقَاضَوِیّ و القاضِیّ"، در نسبت به : الشَّجِیّ ، المُعْتَدِی ، المُتَقاضِی، والقاضِی .

اسم مختوم به یاء مشدد در حالت نسبت :

چنانچه یاء مشدد، پس از حرف نخستین کلمه بیاید، یاء دوم به واو قلب و یاء اول، مفتوح و به اصل خود باز می گردد. مانند: " حَیَوِیّ و طَوَوِیّ " در نسبت به "حَیّ و طَیّ ".

در صورتی که پس از دو حرف بیاید، یاء اول حذف و یاء دوم ،به واو قلب می گردد و حرف دوم کلمه، بدل به فتحه می گردد. مانند: " نَبَوِیّ، عَلَوِیّ، عَدَوِیّ، ..." در نسبت به : نَبِیّ، عَلِیّ، عَدِیّ .

اگر یاء مشدد در مرتبه چهارم و پس از آن قرار گیرد، شکل کلمه در حالت نسبت، تغییر نمی کند. مانند: " شافِعِیّ، کُرْسِیّ ، مَرْمِیّ" در نسبت به: شافِعِیّ، کُرسیّ و مَرمِیّ.

ولی در اسمی چون "مرمی" (اسم مفعول)، "مَرْمَوِیّ" نیز درست است.

" فَعِیله " به فتح فاء" در حالت نسبت :

در افزودن یاء نسبت به اسمهایی چون،" فَعِیلة"، در صورتی که مضاعف واجوف واوی نباشد،یاء حذف و حرف پیش از آن، مفتوح می گردد. مانند: " حَنَفِیّ، رَبَعِیّ، عَلَوِیّ، صَحَفِیّ .... " در نسبت به: " حَنیفه ، رَبیعه ، عَلِیّه ، و صَحیفه ”

ولی در مضاعف واجوف واوی این وزن،همان قاعدة کلی نسبت جاری است. مانند: " جَلِیلِیّ و طَوِیلِیّ" در نسبت به: جَلیله و طَویله.

-----------------------------------------------------------------------

منبع: